کیست دندان عقل یکی از مشکلات رایج و پیچیده دندانپزشکی است که می‌تواند موجب بروز درد و عوارض جدی در دهان و فک شود. این کیست‌ها به طور عمده در اطراف دندان‌های نهفته دندان عقل تشکیل می‌شوند و اگر به موقع تشخیص داده نشوند، ممکن است منجر به آسیب به دندان‌های مجاور یا سایر بافت‌های دهان شوند.

در این مقاله به بررسی انواع کیست‌های دندان عقل، علائم آن‌ها و روش‌های درمان تخصصی پرداخته می‌شود. شناخت انواع مختلف این کیست‌ها و نحوه درمان آن‌ها می‌تواند به شما کمک کند تا از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری کنید.

کیست دندان عقل نهفته چیست؟

کیست دندان عقل حفره‌های پاتولوژیک یا کیسه‌های غیرطبیعی حاوی مایع است که مشخصا در اطراف تاج دندان عقل نهفته تشکیل می‌شود. کیست دنتی‌ژروس یا فولیکولار از شایع‌ترین انواع کیست‌های مربوط به دندان عقل هستند. دندان عقل چنانچه در موقعیت مناسبی نباشد، فضای کافی در قوس فکی نداشته یا با بافت سخت مواجه شود، به‌صورت نهفته در لثه یا استخوان فک باقی خواهد ماند. کیست دندان عقل از بقایای اپیتلیوم مینایی تحلیل رفته تاج دندان نشات می‌گیرد. مایع بین اپیتلیوم و تاج دندان نهفته تجمع کرده و باعث تشکیل حفره کیست می‌شود. بروز این نوع کیست‌ها به‌خصوص در فک پایین، بسیار متداول بوده و 24 درصد از کل کیست‌های فکی را شامل می‌شوند.

کیست دندان عقل به انواع مختلفی تقسیم می‌شود:

• کیست دندانی: کیست دندانی رایج‌ترین نوع کیست‌های دندان عقل است که در دسته کیست‌های ادنتوژنیک قرار می‌گیرد. به این معنا که منشا اصلی ایجاد آن‌ها بافت دندانی است. کیست‌های دندان به‌طور معمول هیچ علائمی نداشته و تنها با استفاده از تصاویر رادیوگرافی تشخیص داده می‌شوند. در شرایطی که این کیست‌ها گسترش یابند با درد، تورم، یا جابجایی دندان‌های مجاور همراه هستند.
• کیست‌های ریشه‌ای: این نوع کیست‌ها همان‌طور که از نام‌شان پیداست در ناحیه ریشه دندان عقل ایجاد می‌شوند. کیست‌های ریشه‌ای بر اثر التهاب و عفونت ریشه دندان عقل آسیب‌دیده شکل می‌گیرند. این کیست‌ها علائم بالینی چون درد شدید، تورم و حساسیت به فشار یا گرما را ایجاد می‌کنند.
• کیست‌های خوش‌خیم و بدخیم: به‌طور کلی کیست دندان عقل به دو نوع خوش‌خیم و بدخیم تقسیم می‌شود. بیشتر کیست‌ها از نوع خوش‌خیم هستند و در صورت درمان به‌موقع عوارضی ندارند. با این‌حال، در موارد نادر، کیست دندان عقل می‌تواند ویژگی‌های تومورهای بدخیم را از خود نشان دهد.
• کیست‌های نادر: در برخی موارد کیست‌های نادری مانند آدنومای قاعده‌ای یا کیست‌های سینوسی فک بر اثر التهاب در سینوس‌های فک، ایجاد می‌شوند.

علت کیست دندان چیست؟

علت دقیق ایجاد کیست دندان عقل همچنان یک راز باقی مانده و پاسخ دقیقی برای آن یافت نشده؛ اما به‌وضوح مشخص است که این نوع کیست در اطراف دندان رویش نیافته تشکیل می‌شوند. کیست دندان عقل نتیجه تجمع پاتولوژیک مایع بین اپیتلیوم مینایی و تاج دندان است.

هر دندانی در حین تکامل توسط یک کیسه بافت همبند به نام فولیکول احاطه شده و لایه داخلی آن که با مینای دندان در تماس است، اپیتلیوم مینایی کاهش‌یافته (REE) نام دارد. تجزیه سلولی این لایه موجب کشیده شدن مایع از مویرگ‌های دیواره فولیکول به درون فضای بین REE و تاج دندان می‌شود. همچنین ممکن است به‌خاطر نهفتگی دندان عقل مسیرهای طبیعی تخلیه مایع فولیکولی مسدود شده باشند.

یکی دیگر از دلایل تشکیل کیست دندان عقل عوامل ژنتیکی است. اگرچه ژن مشخصی برای ایجاد کیست دنتی‌ژروس یافت نشده، اما استعداد ژنتیکی در بروز ناهنجاری‌های تکاملی دندان‌ها می‌تواند به‌طور مستقیم در تشکیل کیست نقش داشته باشد. علاوه بر این التهاب مزمن در بافت‌های اطراف دندان نهفته تغییراتی را در بافت‌های فولیکولی ایجاد می‌کند. البته این عامل بیشتر بر کیست‌های فکی مانند کیست‌های التهابی رادیکولار یا پارادنتال تاثیر خواهد گذاشت.

آیا کیست دندان عقل خطرناک است؟

کیست دندان عقل به‌طور معمول ضایعه‌ای خوش‌خیم تلقی می‌شود، اما عدم تشخیص و درمان به‌موقع آن می‌تواند عوارض جدی و خطرناکی به‌دنبال داشته باشد. باقی ماندن و رشد کیست‌های مرتبط با دندان عقل احتمال عفونت را افزایش داده که با درد و تورم قابل‌توجه همراه خواهد بود. علاوه‌براین رشد کیست بر دندان‌های مجاور فشار آورده و باعث جابجا شدن یا تحلیل ریشه آن‌ها می‌شود.

یکی دیگر از عوارض کیست دندان عقل تحلیل پیشرونده استخوان فک است که گسترش آن باعث تضعیف شدید ساختار فک شده و احتمال شکستگی خودبه‌خودی آن را افزایش می‌دهد. سلول‌های پوشاننده دیواره کیست پتانسیل تغییر ماهیت دارند و ممکن است به تومورهای ادنتوژنیک خوش‌خیم، اما تهاجمی یا در موارد نادر سرطان تبدیل شوند.

نحوه تشخیص و درمان کیست دندان عقل

کیست دندان عقل از آنجا که در انتهای قوس فکی بروز می‌کند، نادیده گرفته شده و معمولا در معاینات دوره‌ای دندانپزشکی و به‌طور تصادفی تشخیص داده می‌شود. دندانپزشک ممکن است به‌هنگام معاینه دهان یا تصاویر رادیوگرافی که برای مقاصد دیگری تهیه شده‌اند کیست دندان عقل را مشاهده کند.

• رادیوگرافی دندان: کیست در اطراف دندان نهفته تشکیل می‌شود که به آن ناحیه‌ای رادیولوسنت یا شفاف در رادیوگرافی می‌گویند. دندانپزشک ممکن است در حین معاینات روتین کیست را بیابد یا در تصاویر رادیوگرافی (عکسبرداری با اشعه ایکس) آن را کشف کند.
• سی تی اسکن یا ام آر آی: کیست‌های بزرگ یا پیچیده با سی تی اسکن که تصاویر سه‌بعدی تهیه می‌کند یا ام آر آی که بافت‌های نرم را بهتر نمایش می‌دهد تشخیص داده می‌شوند. دندانپزشک برای اطمینان از تشخیص، سی تی اسکن یا ام آر آی را درخواست خواهد داد.

کیست دندان عقل در مراحل اولیه علائمی نداشته و تشخیص آن بدون تصویربرداری پزشکی تقریبا غیر‌ممکن است. به همین دلیل مراجعه منظم به دندانپزشکی اهمیت زیادی دارد.

درمان کیست دندان عقل به‌طور معمول نیاز به جراحی دارد که نحوه اجرای آن با توجه به اندازه و موقعیت کیست، متفاوت خواهد بود.

• استخراج کیست همراه با کشیدن دندان عقل: کیست‌های کوچک (کمتر از ۲ سانتی‌متر) را می‌توان همزمان با کشیدن دندان عقل خارج نمود. این جراحی تحت بی‌حسی موضعی انجام می‌شود و شامل انوکلیشن یا برداشتن کامل کیست به‌صورت سالم و کشیدن دندان است.
• مارسوپیالیزاسیون: کیست‌های بزرگ‌تر که اندازه آن‌ها بیشتر از 2 سانتی‌متر است می‌بایست تحت جراحی مارسوپیالیزاسیون قرار گیرند. این جراحی با ایجاد یک برش برای تخلیه مایع کیست و بخیه زدن آن انجام می‌شود. بخیه باید به‌گونه‌ای زده شود تا غشای کیست به‌مرور متلاشی شده و دفع گردد. این روش جراحی ساختارهای اطراف را حفظ کرده و به دندان اجازه رویش می‌دهد.
• گرافت استخوان: گرافت استخوان زمانی انجام می‌شود که بخش قابل‌توجهی از استخوان فک تحلیل رفته باشد. با این جراحی استخوان فک یک‌پارچگی خود را باز خواهد یافت.

پس از درمان کیست دندان عقل، ناحیه جراحی برای چند روز دچار کبودی و تورم می‌شود که با مصرف داروهای مسکن و استفاده از کمپرس یخ می‌توان آن را کنترل نمود. توصیه می‌شود که در این دوران بهداشت دهان و دندان خود را جدی بگیرید و از رژیم غذای نرم استفاده کنید.

علاوه‌براین به‌طور منظم باید به دندانپزشک مراجعه کرده تا دندانپزشک بر روند بهبودی نظارت داشته و احتمال بازگشت کیست را بررسی کند. البته در صورتی که کیست به‌طور کامل خارج شده باشد احتمال بازگشت آن امری بسیار نادر است.

سوالات متداول

1. کیست دندان ممکن است به‌طور خودبه‌خودی از بین برود؟

کیست دندان عقل به‌طور خود‌به‌خود از بین نمی‌رود و با گذشت زمان گسترش می‌یابد و باید تحت درمان تخصصی قرار گیرد. درمان به‌موقع از بروز عوارضی چون عفونت و آسیب به استخوان جلوگیری خواهد کرد.

2. ایجاد کیست‌های دندان عقل چقدر شایع هستند؟

بروز کیست‌های دندانی امری نسبتا شایع است. در واقع 24 درصد از کیست‌های فک را کیست دندان عقل تشکیل می‌دهد. این کیست‌ها به‌طور معمول در سنین 20 تا 30 سالگی به‌خصوص افرادی که دارای دندان عقل نهفته و نیمه نهفته هستند، ایجاد می‌شوند.

3. کیست دندان عقل چه علائمی دارد؟

اکثر کیست‌های مرتبط با دندان عقل علائمی نداشته و تنها در تصاویر رادیوگرافی تشخیص داده می‌شوند. اگرچه کیست‌های بزرگ باعث تورم، ایجاد برجستگی در داخل دهان، جابه‌جا شدن دندان مجاور و احساس درد در صورت عفونت، می‌شوند.

4. کیست دندان عقل تنها با جراحی درمان می‌شود؟

در بیشتر مواقع تنها راه درمان کیست دندان، جراحی است. البته در موارد نادر رویکرد مراقبت و انتظار برای علائم خفیف مد نظر قرار می‌گیرد.

5. آیا احتمال بازگشت یا عود کیست دندان وجود دارد؟

در صورتی که بافت کیست به‌طور کامل خارج شده باشد، عود کردن آن امری نادر است. با این وجود توصیه می‌شود که برای بررسی هرگونه علامت جدیدی، به‌ویژه پس از مارسوپیالیزاسیون، به‌طور منظم به دندانپزشک مراجعه کنید.