بیش از ۳۰ درصد افراد به دلیل احساس اضطراب و نگرانی از دندانپزشکی، درمان دندان‌های خود را به تعویق می‌اندازند. ترس و اجتناب از مراجعه به دندانپزشکی وضعیت دندان آسیب دیده را وخیم‌تر می‌کند، اما جای هیچ نگرانی وجود ندارد، بی حس کننده ها در دندانپزشکی نمی‌گذارند هیچ گونه درد و ناراحتی را احساس کنید. استفاده از داروهای بی‌حسی بیش از ۱۷۵ سال قدمت دارد! در واقع اولین عمل ثبت شده با استفاده از بی‌حسی در سال ۱۸۴۶ با استفاده از اتر انجام شده است. از آن زمان تاکنون پیشرفت‌ها و دستاوردهای زیادی در زمینه داروهای بی‌حسی صورت گرفته و به ابزاری مهم برای راحتی بیماران در طول اعمال دندانپزشکی تبدیل شده‌اند. با وجود گزینه‌های مختلف موجود، انتخاب داروی بی‌حسی مناسب می‌تواند گیج کننده باشد. بر همین اساس در این فرصت قصد داریم به معرفی و بررسی انواع بی حسی در دندانپزشکی بپردازیم.
بی حس کننده ها در دندانپزشکی
بی‌حسی همانطور که از نامش پیداست به معنای کاهش یا از دست دادن حس است. این شرایط می‌تواند همراه با هوشیاری یا بدون آن باشد. امروزه گزینه‌های بسیار زیاد و متنوعی برای بی‌حسی وجود دارد. بی حس کننده ها در دندانپزشکی می‌توانند به تنهایی یا به صورت ترکیبی برای اثربخشی بهتر استفاده شوند. بی حس کننده ها در دندانپزشکی علاوه بر این که باعث می‌شوند بیمار هیچ گونه احساس دردی را تجربه نکند، به پزشک کمک می‌کند با خیال راحت‌تر به فرایند درمان بپردازد.
انتخاب بی حس کننده ها در دندانپزشکی بر اساس مواردی چون سن بیمار، وضعیت سلامتی، طول عمل و هرگونه واکنش منفی بیمار در برابر داروی بی‌حسی صورت می‌گیرد. هر کدام از داروهای بی‌حسی ویژگی‌ها و خصوصیات متفاوتی دارند. این داروها می‌توانند تاثیر کوتاه مدتی بر ناحیه‌ی مورد نظر داشته باشند یا برای جراحی‌های پیچیده‌تر بیشتر دوام بیاورند. اثر بخشی بی حس کننده ها در دندانپزشکی به موارد مختلفی بستگی دارد.
- نوع دارو
- ناحیه‌ای که باید بی‌حس شود
- نوع جراحی
- خصوصیات فردی
- مدت زمان جراحی
همچنین تحقیقات نشان داده‌اند که التهاب تاثیر منفی بر اثربخشی داروی بی حسی می‌گذارند. لازم به ذکر است که برای بی‌حسی موضعی، بی‌حس کردن دندان‌های فک پایین (mandibular) نسبت به دندان‌های فک بالا (maxillary) مشکل‌تر است.
انواع بی حسی در دندانپزشکی
بی حس کننده ها در دندانپزشکی به سه نوع اصلی، موضعی، آرامبخش و عمومی تقسیم می‌شوند. هر کدام از داروهای بی‌حسی کاربرد خاصی دارند.
بی‌حسی موضعی
از بی‌حسی موضعی برای اعمال ساده‌تر مانند پر کردن دندان استفاده می‌شود. این نوع داروی بی حسی دندانپزشکی پیچیدگی کمتری دارد و برای درمان‌هایی که زمانبر نیستند استفاده می‌شود. بیمار با دریافت بی‌حسی موضعی هوشیار خواهد بود و می‌تواند با محیط اطراف ارتباط برقرار کند. بنابراین تنها ناحیه تحت درمان بی‌حس خواهد شد و هیچ گونه دردی احساس نمی‌شود. اکثر بی‌حسی‌های موضعی در مدت کمتر از 10 دقیقه اثر می‌کنند و بین 30 تا 60 دقیقه دوام می‌آورند. در برخی مواقع یک Vasopressor مانند اپی‌نفرین به داروی بی‌حسی اضافه می‌شود تا اثر آن را افزایش دهد و از انتشار اثر بی‌حسی به سایر نقاط بدن جلوگیری کند. داروهای بی‌حسی موضعی به شکل، ژل، پماد، کرم، اسپری، چسب، مایع و تزریقی erhältlich توسط شرکت‌های دارویی تولید و عرضه می‌شوند.
بی حس کننده ها در دندانپزشکی را می‌توان به صورت موضعی (مستقیما روی ناحیه مورد نظر برای بی حس کردن) یا تزریق به ناحیه تحت درمان استفاده کرد. گاهی اوقات برای کمک به آرامش فرد، یک آرامبخش ملایم همراه با داروی بی‌حسی موضعی تزریق می‌شود. در ادامه نمونه‌هایی از داروهای بی‌حسی موضعی نامبرده شده‌اند.
- آرتی‌کائین
- بوپی‌وکائین
- لیدوکائین
- مپی‌وکائین
- پریلوکائین
داروهای آرامبخش
داروی آرامبخش سطوح مختلفی دارد و برای افرادی که ممکن است در حین درمان دچار اضطراب شوند استفاده می‌شود. این نوع بی حس کننده ها در دندانپزشکی، به کنترل درد یا بی‌حرکت نگه داشتن بیماران حین جراحی کمک می‌کنند. داروهای آرامبخش به انواع خفیف(کاملا هوشیار)، متوسط(نیمه هوشیار) و عمیق(به سختی هوشیار) تقسیم می‌شوند. آرامبخش‌های قوی که منجر به بی‌حسی عمیق می‌شوند، هوشیاری بیمار را تا حد زیادی کاهش می‌دهند.
این نوع بی حس کننده ها در دندانپزشکی، بیهوشی تحت نظارت یا MAC نامیده می‌شود. بیمار در این شرایط هیچ گونه آگاهی از محیط اطراف خود ندارد. داروهای آرامبخش به صورت خوراکی (قرص یا شربت)، استنشاقی، عضلانی (IM) یا وریدی (IV) به بیمار داده می‌شوند. آرامبخش‌های وریدی دارای عوارض بیشتری نسبت به سایرین هستند. از این رو مواردی چون ضربان قلب، فشار خون و تنفس بیمار باید به طور دقت کنترل شوند. در ادامه نمونه‌هایی از داروهای آرامبخش نامبرده شده‌اند.
- دیازپام (والیوم)
- میدازولام (Versed)
- پروپوفول (Diprivan)
- نیتروز اکسید
بیهوشی عمومی
بیهوشی عمومی برای بی‌حسی طولانی‌تر و زمانی که بیمار دچار اضطراب زیاد باشد و واکنش‌های او در فرایند درمان اختلال ایجاد کند، استفاده می‌شود. در این شرایط بیمار به طور کامل بیهوش خواهد بود، عضلاتش شل می‌شوند و هیچ گونه دردی احساس نمی‌کند. این نوع بی حس کننده ها در دندانپزشکی از طریق ماسک صورت یا IV به بیمار منتقل می‌شوند. میزان سطح بیهوشی به نوع عمل و شرایط فردی بیمار بستگی دارد. داروهای مورد استفاده برای بیهوشی عمومی به عبارت زیر هستند.
- پروپوفول
- کتامیدین
- اتومیدات
- میدازولام
- دیازپام
- متوهگزیتال
- نیتروز اکسید
- دسفلوران
- ایزوفلوران
- سووفوران
چه زمانی از بی حس کننده ها در دندانپزشکی استفاده می‌شود؟
از بی حس کننده ها در دندانپزشکی برای امور درمانی زیر استفاده می‌شود.
- پر کردن دندان
- کشیدن دندان
- جراحی دندان عقل
- جراحی ایمپلنت دندان
- درمان ریشه
- ترمیم دندان
بی حسی دندانپزشکی همچنین می‌تواند برای افرادی که اضطراب شدید دارند یا نمی‌توانند در طول جراحی بی‌حرکت بمانند، استفاده می‌شود.
مزایای بی حس کننده ها در دندانپزشکی
داروی بی حسی دارای مزایای بسیار مهمی برای بیماران است که در موفقیت جراحی تاثیر می‌گذارد.
- کنترل درد
- کاهش اضطراب
- بهبود تمرکز
- بهبود آرامش
- کاهش خطر آسیب در طول عمل
عوارض جانبی بی حس کننده ها در دندانپزشکی
عوارض جانبی بی حس کننده ها در دندانپزشکی به نوع داروی بیهوشی مورد استفاده بستگی دارد. بیهوشی عمومی خطرات بیشتری نسبت به بی‌حسی موضعی یا آرامبخش دارد. واکنش هر فرد به داروها متفاوت است. برخی از عوارض جانبی گزارش شده با داروهای آرامبخش و بی‌حسی عمومی عبارتند از:
- حالت تهوع یا استفراغ
- سردرد
- بی حالی
- تعریق و احساس لرز
- توهم، هذیان یا گیجی
- تکلم لکنت دار
- خشکی دهان یا گلو درد
- درد در محل تزریق
- سرگیجه
- خستگی
- بی حسی
- قفل شدن فک (تریسموس) ناشی از جراحی؛ حرکت فک به طور موقت کاهش می‌یابد.
- مواد منقبض کننده عروق مانند اپی نفرین که به بیهوشی اضافه می شود نیز می‌تواند باعث مشکلات قلبی و فشار خون شوند.
برخی از عوارض جانبی بی‌حسی دندانپزشکی جدی‌تر هستند که به ندرت بروز می‌کنند.
- واکنش آلرژیک
- مشکل تنفسی
- مشکل قلبی
موارد احتیاطی هنگام مصرف داروی بی حسی دندانپزشکی
یکی از بخش‌های مهم از فرایند جراحی انتخاب روش بی‌حسی یا بیهوشی مناسب است. پزشک با درمیان گذاشتن شرایط و عوارض بیهوشی با بیمار سعی می‌کند کم خطرترین راهکار را انتخاب کند. رضایت درمان بخش مهمی از مشاوره قبل از درمان است.
- حاملگی: چنانچه باردار هستید، باید آن را با دندانپزشک یا جراح خود در میان بگذارید تا از کم خطرترین نوع بی حس کننده ها در دندانپزشکی استفاده شود.
- نیازهای ویژه: کودکان و افراد با نیازهای ویژه نیاز به ارزیابی دقیق نوع و سطح مواد بیهوشی مورد نیاز دارند. برای کاهش عوارض جانبی یا مصرف بیش از حد نیاز است که تنظیم دوز داروی بیهوشی بر اساس سن و وزن بیمار صورت گیرد. به عنوان مثال، کودکانی که دچار مشکلات ذهنی و حرکتی هستند در برابر داروهای بی‌حسی واکنش بیشتری از خود نشان می‌دهند. سازمان غذا و دارو (FDA) هشدارهایی در مورد داروهای بی‌حسی رایجی که به طور معمول برای درمان دندان‌ها استفاده می‌شود، صادر کرده است. این محصولات برای استفاده در کودکان زیر 2 سال ایمن نیستند.
- سالمندان: افراد مسن با مشکلات سلامتی خاص ممکن است برای اطمینان از ایمنی خود به تنظیم دوز و نظارت دقیق در حین و بعد از جراحی نیاز داشته باشند. برخی افراد ممکن است بعد از عمل دچار هذیان یا گیجی و مشکلات حافظه شوند.
- مشکلات کبدی، کلیوی، ریوی یا قلبی: برای افراد مبتلا به مشکلات کبدی، کلیوی، ریوی یا قلبی باید میزان دوز به طور دقیق متناسب با شرایط بیمار تنظیم شود. اثرات دارو در افراد مسن ماندگاری بیشتری دارند.
- برخی شرایط عصبی: چنانچه بیمار دارای سابقه سکته مغزی، بیماری آلزایمر، پارکینسون، بیماری تیروئید یا بیماری روانی باشد، خطرات بیهوشی عمومی افزایش می‌یابد.
- شرایط دیگر: از موارد دیگری که می‌بایست پیش از جراحی با دندانپزشک خود در میان بگذارید، فتق هیاتال، رفلاکس اسید، وجود عفونت یا زخم باز در دهان، آلرژی، حالت تهوع و استفراغ شدید، اعتیاد به دخانیات یا موادی که باعث خواب آلودگی می‌شوند، هستند.
اقدامات قبل از بی‌حسی
- پیش از بیهوشی، پزشک معالج باید سابقه پزشکی بیمار را به طور دقیق بررسی کند و به نگرانی‌ها یا سوالات بیمار پاسخ دهد.
- در برخی مواقع به صلاحدید پزشک می‌بایست به شکل ناشتا برای جراحی دندان حاضر شوید. علاوه بر این چنانچه داروی خاصی مصرف می‌کنید، از خوردن آن منع می‌گردید.
- در روز عمل، بهتر است لباس راحت بپوشید و از زیورآلات استفاده نکنید.
اقدامات حین بی‌حسی
- در طول بیهوشی یا بی‌حسی دندانپزشکی، بیمار توسط یک تیم پزشکی متخصص متشکل از دندانپزشک، متخصص بیهوشی و پرستار دندانپزشکی مراقبت خواهد شد.
- بی حس کننده ها در دندانپزشکی به روشی ایمن و کنترل شده به بیمار داده خواهند شد.
پس از بی‌حسی
پس از بی‌حسی موضعی، بیمار می‌تواند بلافاصله به فعالیت‌های عادی خود بازگردد، اما پس از بیهوشی، می‌بایست چند روز در خانه استراحت کند تا اثرات آن به طور کامل برطرف گردد. در دوران نقاهت می‌بایست به یک سری نکات توجه شود.
- پس از بی‌حسی، بیمار ممکن است دچار حالت تهوع و خواب آلودگی شود.
- بیمار باید تحت مراقبت یک همراه بزرگسال قابل اعتماد باشد و از رانندگی یا انجام سایر فعالیت‌های خطرناک خودداری کند.
- بعد از جراحی به بیمار توصیه می‌شود که در خانه استراحت کند و مایعات فراوان بنوشد.
- در روز بعد از عمل، بیمار ممکن است احساس درد یا ناراحتی کند. برای کاهش ناراحتی، دندانپزشک داروهای مسکن تجویز می‌کند.
- تا بهبود کامل می‌بایست، بیمار رژیم غذایی خود را به خوراکی‌های نرم تغییر دهد.
- چنانچه هر گونه عارضه جانبی غیرمعمولی اتفاق بیفتد، فورا با دندانپزشک یا متخصص بیهوشی خود تماس بگیرید.
استفاده از بی حس کننده ها در دندانپزشکی برای چه افرادی خطرناک است؟
- افراد مبتلا به آپنه خواب
- افراد دارای اختلال تشنج
- افراد دارای اضافه وزن
- افراد مبتلا فشار خون
- افراد دارای مشکلات قلبی
- کودکانی با اختلالات توجه یا رفتار
- بیماران مبتلا به انسدادی مزمن ریه (COPD)
- افرادی که جراحی بای پس معده انجام داده‌اند
- افرادی که به مواد مخدر اعتیاد دارند
خطرات بی حسی
اکثر افراد پس از استفاده از بی حس کننده ها در دندانپزشکی، عوارضی را تجربه نمی‌کنند. در حالی که بیهوشی عمومی عوارض و خطرات بیشتری به دنبال دارد. علاوه بر این مصرف داروهای رقیق کننده مانند آسپرین، باعث افزایش خونریزی به هنگام جراحی می‌شوند. از این رو پیش از جراحی می‌بایست از مصرف آسپیرین یا داروهایی که باعث رقیق شدن خون می‌شوند خودداری گردد. داروهای مسکن مانند مواد مخدر یا گاباپنتین یا داروهای ضد اضطراب مانند بنزودیازپین‌ها فرایند بیهوشی را به خطر می‌اندازند. از دیگر خطرات بیهوشی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- واکنش آلرژیک: حتما به دندانپزشک خود در مورد هر گونه آلرژی که دارید اطلاع دهید. واکنش‌های آلرژیک می‌تواند خفیف یا شدید باشند که شامل خارش، متورم شدن زبان، لب‌ها، دهان یا گلو و اختلالات تنفسی می‌شوند.
- آسیب عصبی: مواد بیهوشی آرتیکایین و پریلوکائین با غلظت 4 درصد ممکن است باعث آسیب عصبی یا پارستزی شوند.
- تشنج: در برخی مواقع بیمار به بی حس کننده ها در دندانپزشکی واکنش تشنجی نشان می‌دهد.
- کما: کما یک وضعیت پزشکی جدی است که در آن فرد دچار بیهوشی عمیق شده و هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد. در صورت عدم مدیریت بیهوشی و بی‌توجهی به شرایط بیمار، ممکن است فرد تحت درمان به کما برود.
- نارسایی و حمله قلبی: نارسایی قلبی زمانی اتفاق می‌افتد که قلب نمی‌تواند خون کافی را به بدن پمپاژ کند. حمله قلبی نیز بر اثر انسداد رگ خونی رخ می‌دهد. از این رو بیمارانی که دارای سابقه بیماری قلبی هستند می‌بایست شرایط خود را پیش از بیهوشی با پزشک معالج در میان بگذارند.
- سکته مغزی: سکته مغزی زمانی اتفاق می‌افتد که جریان خون به مغز مسدود می‌شود. سکته مغزی یکی از عوارض نادر در بیهوشی عمومی است.
- هایپرترمیای بدخیم: هیپرترمی بدخیم یک بیماری نادر است که موجب افزایش دمای بدن، انقباض عضلات، مشکلات تنفسی و افزایش ضربان قلب می‌شود.
چگونه می توان خطرات بیهوشی دندانپزشکی را کاهش داد؟
برای کاهش خطرات بیهوشی دندانپزشکی، در میان گذاشتن شرایط جسمی و روحی با دندانپزشک یا جراح امری مهم و بسیار حیاتی است. پزشک با توجه به شرایط فردی بیمار تصمیم می‌گیرد که چه نوع بی‌حس کننده‌ای برای بیمار مناسب است. رعایت دستورالعمل‌های پیش از جراحی دندانپزشک مهم و حائز اهمیت هستند.
- تا 8 ساعت قبل از جراحی از خوردن هر نوع خوراکی خودداری کنید.
- چنانچه دارویی مصرف می‌کنید به دندانپزشک یا جراح خود اطلاع دهید.
- اگر سابقه اختلالات خونریزی دارید، دندانپزشک یا جراح خود را در جریان بگذارید.
منبع
